Mijn verwerking
“Ik was een kind van vóór de oorlog. Dat maakte de oorlog tot iets eigentijds, ook al was ik nog geen twee maanden oud toen de Duitsers ons land binnenvielen. Langzamerhand ging ik beseffen dat er verschil is tussen iets zelf een heel klein beetje meegemaakt hebben en iets alleen weten van horen zeggen.
Misschien heeft dat meegespeeld in de kijk die ik later ontwikkelde op oorlog, geweld, honger, vrede, vrijheid en mensenrechten in andere landen van de wereld. Vrede was niet vanzelfsprekend, geluk evenmin. Vrede vereist vrijheid, maar dat leer je pas later….
Dat was mijn verwerking: geen verwerking van eigen leed, maar bij alles wat er in de wereld gebeurt de oorlog, de Holocaust, de bevrijding en het toen gegeven antwoord – “Dit nooit weer” – zien als een nieuw begin, als referentie, als maatstaf. “Dit nooit weer” – geen verzuchting, maar een toezegging die verplicht.
Ik heb in de jaren daarna gezien en als het ware meebeleefd hoe vaak die toezegging geweld is aangedaan. Dat leidde tot nieuw leed, nieuwe oorlogen, massamoord, genocide, verkrachting, mensen die verdwenen. Ik zag hoe mensen het hun aangedane leed en geweld probeerden te verwerken. Misschien was het een onderdeel van mijn eigen verwerking die mij er toe bracht die situaties telkens opnieuw op te zoeken.”